Siangbawi te Philhlonak Sunday (July 12, 2009)

Bible relnak: Deuteronomy 31:23

Cun Bawipa nih Nun fapa Joshua kha rian a pek i, “Tthawng law, na ral ttha tuah; zeitintiah Israel fa le hna cu annih pek awk ah chiat ka ser mi ram chung ah na luhpi hna lai; nangmah sin ah ka um lai,” tiah a ti.

Sermon: Miphun dawtnak he Thawngttha Chimnak (Evangelism with nationalism)

Biahmaitthi:

March 1988 cu a nilinh a tur in a tur. Nain, Insein Bible sianginn MIT in test ka liim cang i M.Div. degree lak ding lawng ka hngak cang. MIT kam hai kung le hnuhnun kung tang naidem ah kan tthu i kan i din tawn. Kan hawi dang kha test an tuah lio a si. An lungtheih lio te. Cu lio ah, RIT siangngakchia nih sandah an piah. Rangon university le college dang nih an van piah ve. Siangngakchia pawl cu Thawngtla mawtor in Insein thawnginn lei ah a van thiar hna. Kan sianginn pawng lam kam in kan cuanh hna. Thawngtla mawtor cu a vam kha thir, a cunglei ah a awngmi bi te lawng, Rangoon nisa i cu chung in minung tamtuk khumh cu ttih a nung ko. Thawnginn phak ah a thimi zong an um an rak ti. Siangngakchia nih ca an thlak. Kan bawm u an ti. Bawmh khawh an si ttung lo. Lung a fak taktak. Nihin tiang kan ram cu hi tin a si ko!

Degree kan lak lai ah Seminary Chin Student Fellowship nih thlahnak an kan tuahpiak. Thlahmi pawl kha biacah tawi a kan chim ter. Kei ka biacah cu “Chin ka si ti hmanh a ngamh lo mi nih cun Lairam ah Pathian rian nan ttuan kho lai lo” tiah ka rak ti hna. Pastor a ttuan ve cang mi bia ding ahcun aa dawh ruam lo. Ka hawi le nih Lai holh le Kawl holh cawh in “Na cian tuk,” an rak ka ti. A liam cia kum 20 hrawng ahhin Yangon ah Chin ka si ti le Lai holh in holh hi ning a zak mi an tam ngai rih. Bus in kan kal caan ah Laimi si lai theih phan ah holh duh lem lo in a ummi zong kan um pah rih ko.

Hi lio ah ramdang kal ruah ah Bible sianginn kai a um rih lo. Ramdang kal ding in zapi nih kan i ruah ngam lo. Kan miphun caah Pathian khuakhanning cu khuaruahhar ngai a si. Nihin cu Washington, DC in lei khuaza leng miphun hawi sin ah Siangbawi te Philhlonak Sunday ah Khrih Thawngttha chim khawh caan hna kan ngei kho cang. Keimah pumpak nih tehtekhan phun in ka chim duh mi cu “Ka saduhthah bal lo mi lam ah Pathian nih a ka kal ter” tiin kan nunnak nih Pathian a thangtthat. Midang nih zeitindek nan tem cio?

Burma ah Siangbawi te Rianttuannak:

Burma ram siangbawi hmasabik;

Rev. Adoniram Judson & Ann Juson
Rev. Judson thingkuang (American Baptist Historical Archives)

Burma ah a hmasabik Baptist siangbawi nupa Rev. Adoniram & Ann Judson cu July 13, 1813 ni ah Rangoon an phan. Cu lio ah Rangoon cu khua fa ngaite a si rih. Hi lio chan ah vunrang pawl nih vawlei kip ah ram an lak lio a si. Ramdang mi nih vunhawng in an zoh caah MMM (3M) hi an rak thleidang kho lo. M pakhat cu Military (Ralkap), pahnihnak cu Merchant (Chawhrawl) le pathumnak cu Missionary (Siangbawi) a si. Hi phun thum hi vunrang mi lawng nih an rak tuah khawh.

Thawngttha chim ah a ra mi kan siangbawi te cu methal pu ralkap (military) & chawva suingun kawlmi chawlet (merchant) ah an rak ruah hna. Adoniram Judson hna cu Britist ralkap pawl ih sungtthoh ah an rak ruah. Rev. Judson hna cu Britist Baptist siangbawi William Carey nih India ram ah mission rianttuannak thawngtheihnak le East India Company ah pastor (chaplain) a tuanmi Rev. Claudias Buchanan nih a chimmi sermon “The Star of the East” a relnak in mission rianttuan duhnak thinlung a ngei. Thawngttha chimnak ah a hirha a kok tuk mi a si. Hi lio hi Britist le American pawl an i hmuhthiam lo lio a si caah Rev. Judson cu India ram ah mission rianttuan ding hmanh kha East India Company nih an rak sianh lo. India ram ah um hlah u tiah an dawi hna caah Burma ram lei ah a kalmi tilawng Georgiana cu an i cit. Ni 22 a rauh ah Rangoon khua an phan. Mission rianttuan an thok.

Bristist pawl nih Burma cu voithum kheng te ral an doh hna. A voikhatnak ral 1924 lio ah Rev. Judson cu an tlaih. Ava thawng ah an thlak. Ann Judson cu nau a pawi i thla hnih a si. Ava thawnginn in Aungbinle thawnginn ah an tthial tikah a ke ro in an kal ter. Kawlram nilin sa lak ah kedanh lo in kal cu zeitluk in dek a fah lai! Ann zong nih a fanu Maria aa puak i Adoniram Judson cu nilin sa lak ah an nufa tein an hawl. Aungbinle khua ah an va fuh. Rev. Judson cu Mirang le Kawl cozah holh lettu ah an hman.

Thawng in a chuah hnu ah, Amherst, Tenasserim ah an i tthial. Ava khua ah Kawl siangpahrang nih a auh tthan. A khualtlawn kar ah a dawtbikmi Ann le a fanu Maria te lawng an um. Ann cu raifanh zawtnak in a zaw i a thi. Ann a thih lai ah a pasal sin ah bia a cah mi:

“Ka saya cu a tlunnak ding can a sau tuk rih. Keimah te lawng in maw ka thih ko ne lai. Ka fanu te lawng in maw ka kaltaak ko ne lai. Pathian duhnak a si bantuk in, a duhnak cu al lo in ka zulh ko lai. Thih cu ka ttih lo. Nain, hi tluk tuar har mi fahnak tuar khawh lo ding tu ka phang. Ka saya cu ka zawtnak a fak tuk i ca ka ttial kho lo tiah rak ka chimh piak te ko kun law.”
Khrih Thawngttha ruangah nu le va hmanh mui hmu lo in thihnak in an ttian. Siangbawi Judson cu a fanu Maria he lawng an um. Ann thih ruang ah a rianttuan cu a tthul hlei lo. Kawl Bible kha biatak thlak te in a leh i a liim. Rev. Judson cu a damlo ruangah USA lei tlun ding in aa thawh. Rili cung an kal lio ah April 12, 1850 ni ah a nunnak cu a liam. A ruak phum hmanh a tong lo. Rili pi chungah an paih. Nga rawl ah aa cang.

*1913 – 1923 chungah Kawl le Karen sin ah Baptist siangbawi 220 nih Pathian Thawngttha he rian an ttuan.

Lairam (Chin Hills) ah rianttuanmi American Baptist siangbawi hna:

March 15, 1899 ni cu Lairam ah tthal mangkha nilinh lio caan te a si. Hakha khua ah Rev. Arthur Carson le Laura Carson cu Pathian Thawngttha he an rak phan. Hakha khua cu ngaidi inn 300 hrawng a ummi khua a si. Hi lio caan ah Laimi kan nunning le dirhmun cu a rak niam taktak. Laimi sin ah rianttuan cu an rak i harh taktak ko. Cu caah Laura zong nih Hakha an phak zan ah mitthli he Arthur kha a rak ttah hnawh: “Zeitindah hi ka ahhin nun chung kan umpi khawh lai” a rak ti. Nihin ah Laura mitthli cu Lairam ah Thawngttha ci a keuh ter tu a rak si. Khrih Thawngttha hi Khrih thihnak Thawngttha a si caah harnak tel lo in Thawngttha hi a karh kho lo. Khrih Thawngttha hi harnak he a kaltti mi thawngttha a si. Kan siangbawi te nih harnak phuntling an tem hnu lawng ah Laimi vialte hi Khrih zultu ah kan can khawh nak a si. Nihin ah vawlei cung biaknak nganbik Buddhism, Hinduism le Islam nih a kulh mi Lairam te ah Chin miphun dihlak khrihfa an can khawh cu Pathian nih a fial duhmi hrimhrim a um ko. Pathian nih a kan kawh chan hi kan zoh a hau ko cang.

*Lairam (Chin Hills) ah rianttuanmi siangbawi nuva pasarih an si:

American Baptist Siangbawi hna

Rev. Arthur Carson & Laura Carson

Lairam siangbawi hmasabik Rev. Arthur E. Carson & Mrs. Laura Carson cu March 15, 1899 ni ah Hakha khua an phan. A hmasabik Chin Hills Baptist Association cu March 25, 1907 ah a thokpi hna. Arthur Carson cu April 1, 1908 ni ah a thi. Laura Carson cu June 1920 tiang siangbawi rian a ttuan.

Dr. Erik East & Emily East

Dr. Erik East le Emily J. East cu March 21, 1902 ni ah Hakha khua an phan. Lairam ah sibawi rian a ttuan. Khuate kip a tlawng. Hakha khua ah siinn a ser. Mizaw thawng tampi a dam ter hna. Dr. East cu lungzawtnak (heart attack) a ngeih hnu ah October 1910 ah USA ah an kal tthan.

Dr. Joseph Cope & Elizabeth Cope

Dr. Joseph Herbert Cope & Elizabeth S. Cope cu December 21, 1908 ni ah Hakha an phan. Tidim khua ah 1910 kum i an i tthial hlan ah Hakha holh kha a cawn i a thiam ngai. Hakha, Falam le Tidim holh kha a cawn i a thiam dih. Sianginn cawn ding ca kha a ttial piak hna. Dr. Cope cu Lakher Pioneer Mission of India ah a tlawn pah ah June 11, 1938 ni ah Hakha khua ah a thi.

Dr. John G. Woodin & Bessie L. Woodin

Dr. John G. Woodin & Bessie L. Woodin cu October 11, 1909 ni ah Hakha khua an phan. Sibawi rian an ttuan. An tuanbia hi a tlawm ngai. February 22, 1915 ni ah USA ah an kal tthan.

Rev. Chester U. Strait & Florence T. Strait

Rev. Chester U. Strait & Florence T. Strait cu April 5, 1926 ni ah an fa le pahnih Betty le David he Hakha khua an phan. Laimi nunning a niam tuk caah satil (tuu) zuatnak, chapiat siamnak le lakphak le kawfi kung cinnak kha an cawnpiak hna. Rev. Strait nih Chin Hills Bible School cu Hakha khua ah May 1, 1928 ni ah a rak thok. Bible le Hla kha an lehpi hna. Hakha khua in December 1940 ah USA ah an kir tthan.

Rev. Franklin O. Nelson & Phileda O. Nelson

Rev. Franklin O. Nelson & Phileda O. Nelson cu December 2, 1939 ni ah Tidim khua an phan. Bible Sianginn kha 1947 ah a tuahpi hna. February 23, 1951 ni ah an ram ah an kir tthan.

Rev. Dr. Robert G. Johnson & Elizabeth Johnson

Rev. Robert G. Johnson & Elizabeth Johnson cu an fapa Richard Johnson (Deki) he May 30, 1946 ni ah Tidim khua an phan. February 1947 ah Hakha khua ah an i tthial. Hakha holh in Bible lehnak cu Rev. David Van Bik he an ttuantti. Siangbawinu zuamnak in Hakha hla cauk cu tonic solfa in an ttial. Hakha ah Bible Sianginn kha an tuah i pastor ttuan ding in Lai pastor kha an cawnpiak hna. Burmese Socialist Cozah nih ramdang siangbawi vialte kha 1966 kum ah an tthawl dih hna caah annih chungkhar zong USA ah an kir ve.

Baptist Siangbawi hna Tthawnnak Thazang:

An thazang hi Pathian Thlarau tthawnnak a si. An tuanbia rel tikah Khrih thawngttha chim ding in kawh auhnak a theimi lawng te an si. M pahnih “ral doh le mi uk duh ruang ah” le “chawh tuah i sui lungvar hawl duh ruangah” hi tluk harnak tuar ding hi timh a har. Lairam ah rianttuanmi kan siangbawi te temtuarning hi Khrih Tthawnnak lo cun tuar ngam ding a si lo. I timh khawh ding a si lo. Khrih Thawngttha caah temtuar lawng si lo in, nunnak tiang pek in Chin miphun sin ah thawngttha an chimnak cu Chin miphun hi Pathian nih a rak kan dawt tuk caah a si. Bia dang in kan chim ahcun siangbawi te nih Khrih Khamhnak co ve hna seh tiin a kan dawtnak cu an tthawnnak a si fawn.

Siangbawi te caah Chin miphun va ttanhnak ding khi a um lo. Hngalh bal lo mi miphun kan si. An miphun zong kan si lo. Vunrang mi zong kan si lo. Hngalh bal lo mi sin ah an rat khawh mi cu Khrih nih a auhnak hna mual a tthawn tuk ruangah a si ko. Pathian Thawngttha hi phun ttanhnak le dawtnak thinlung he an chim ding a um lo.

Nihin Chin Khrihfa hna dirhmun:

Kannih Chin miphun kong cu kan chim pah lengmang cang. Pathian nih kan sin ah rian a ttuan ning cu khuaruahhar ngai a si. Caan a um lo caah kan chimp eh lai lo. Lairam in Malaysia in ram thumnak kan phanhnak le nihin kan tthutdirning hi ruat usihlaw a fiang ko lai. A ho nih dah hi tthutdan cungah a kan tthut ter? Pathian a si. A Fapa Khrih Khamhnak Thawngttha ruangah a si. Pathian nih a kan kawhnak a si.

Kannih Chin miphun caah kan tem khawh ding mi cu kan Bible relmi hi a si. Cun Bawipa nih Nun fapa Joshua kha rian a pek i, “Tthawng law, na ral ttha tuah; zeitintiah Israel fa le hna cu annih pek awk ah chiat ka ser mi ram chung ah na luhpi hna lai; nangmah sin ah ka um lai,” tiah a ti.

Pathian nih Israel miphun cu Izip ram ah kum 400 chung sal an tannak chung in a chuah hna lio ah Pathian nih Joshua a auhnak a si. Pathian nih Israel miphun caah biakamnak a tuah. A biakamnak cu tlinter a duh. Joshua cu “Tthawng law, na ral ttha tuah” a ti.

Israel miphun hi mi tlawm an si. Nain, Izip ram in an chuah lio ahhin million pahnih an si lai an ti. Chin miphun milu nak in a let li in an tam. Kannih Chin miphun hi Burma, India le Bangladesh ah a ummi dihlak 1.5 million kan si lai an ti tawn. A fiang set kan hngal lo. Kan va si hmanh ah Chin miphun ka si ti a hngal lo mi hi million pakhat hrawng an si hnga. Chin Hills ah a ummi hi million cheu kan rak si. Ramdang ah ralzammi kan tam caah Lairam taktak a hngak mi hi an tlawm deuh ngai cang lai.

Israel miphun cu Pathian nih tuu khalh in a khalh hna. Hmun khat ah a funtom peng hna. Rianttuan ding ah a thimmi hna hruaitu siangpahrang le profet hna nih Pathian nih a chimhmi hna bia lawng si lo in, sal an tannak le harnak an tuarmi an minung tuanbia hi philh awk an ttha lo. Joshua cu tthawng le ralttha ngai in dir kha a fial. Hi miphun hna caah an thazang cu: 1) Pathian dawtnak thawngttha (evangelism) , 2) Phun ttanh le dawtnak (nationalism) hi a si. Moses le a nu thinlung kha ruat usih. Moses nih a miphun hawi a hremtu pa Izip pa nunnak hna kha a lak ko khah. Phun ttannak le dawtnak a ngeimi Moses cu Pathian nih a miphun hruaitu ah a thim ko. Karen miphun lakah Pathian zumtu hmasabik Kotabu cu mithat lainawng pa a si. Minung tampi nunnak a la cang mi a si.

Hi bantuk in kan chim tikah mi thah le midang nunnak lak hi a ttha ko kan ti lo. Zeitluk misual ah ruahmi zong hi Pathian nih a kan kawh duh ve ko ti hi kan chim duh mi a si. Nihin Chin miphun zong nih kan ruah ding mi tthawnnak phun hnih a um ve.

1. Pathian dawtnak lawng nih kan miphun sernak caah tthawnnak a tling kho lai maw?
2. Kan miphun hna dawt le ttanhnak hna kan ngeih lo ah kan miphun le ram hi kan ser kho hnga maw?

A buu in um duhnak thinlung ngei lo in, a pikpak in kan cawl cio ahhin thazang kan ngei kho lai maw? Kan aw a khat kho lai maw? Pathian nih kan miphun ning piin aw khat le thinlung khat in rianttuan a kan duh ti hi kan ruah khawh ahcun Chin miphun caah thil tampi kan tuah khawh lai. Pathian ram kauhnak caah rian tampi kan ttuan khawh lai.

Kan miphun huap in rianttuannak a kan dontu thil le thinlung hi zoh cio usih. Kanmah pumpak, khua, peng le tlang thinlung hna nih miphun dawtnak le ttanhnak thinlung a tei sual ahcun kan miphun caah ttih a nung tuk lai. Pathian dawtnak thinlung le miphun dawtnak thinlung nih cun thil kaupi in a tuak khawh. Mah le mah lawng kha dawt aa siang lo. Mi dang dawt khawhnak a ngeih lo hmanh ah zawnruahnak le zangfahnak thinlung tal a ngei. Mah khua le tlang le peng caah rianttuan cio bu in miphun caah a ttha ding mi kha a ruah chih. Thinlung fate a teitu thinlung pical a si.

Pathian Fialnak le Biakawmnak:

Pathian nih Joshua cu tthawng ngai le ralttha ngai in um a kan fial bantuk in kannih Chin miphun zong fial kan si. Kan miphun hawi sin lawng ah si lo in, Amah a hngal lo mi Buddhist hna sin zong ah kal ding in fial kan si. Kan miphun hawi hna sin ah thawngttha chimnak caah cun “Evangelism with nationalism” hi kan thazang a si awk a si. Kawl Buddhist sin ah kan kal tikah cun Pathian nih thawngttha chim fialnak thazang hi kan thazang a si lai. Khrih nih khua za kip ah thawngttha chim a kan fialnak cu ka tuah lai maw, tuah lo tiin i ruah ding kan ngei lo. Kal ding lawng kan si.

A tu hi Pathian nih ramdang ummi Chinmi hna hi kan miphun le Kawl Buddhist pawl sin ah a tthawngttha chim ding in a kan kawh caan a si. Chin Baptist Fellowship of America nih cun Paletwa ah ngakttah umnak inn te kan sa lio. Hi peng chung um Chinmi cu Kawl maw, Zakhain ah maw a cang kho ding an si. Miphun dawtnak ngei in an sin ah Pathian bia kan chim lo ahcun kan miphun hawi hna kan thlau sual ko hna lai. Kan tlau i kan thlau sual hna ahcun Joshua bantuk in fial mi nihin Chin miphun hruaitu hna hi Pathian le kan tuanbia nih mawh a kan phurh te lai. Kan mipi nih cun chimh ahcun an el lai lo. Hruaitu hna nih kan chimh hna lawng ah an lung a fiang lai.

Chan kar lakah le ram karlak ah nihin hruaitu hna hi Pathian nih rian nganpi a kan khinh. Chin miphun zumtu vialte hna hi rian a kan pek. Kan miphun a ser kho tu cu Khrih le Pathian Thawngttha lawng a si. Tthawng ngai le ral ttha ngai in dir hna usih.

Bawi Khrih rian ah,

C. Duh Kam
Executive Minister
Chin Baptist Fellowship of America